Klasztory
Klasztory były specyficzną formą budowli, która rozwinęła się zwłaszcza w średniowiecznych miastach. Fundowane przez władców, a potem również przez możniejsze rody, otrzymywały okazalsze rozmiary i bogatsze formy od świątyń parafialnych. Na początku jedynie kościoły klasztorne miały interesujące rozwiązania; zabudowania mieszkalne dla zakonników w większości aż do XVI w. były drewniane. Kształt tych kościołów w znacznym stopniu narzucony był przez regułę obowiązującą dany zakon. Szczególną ich cechą były znaczne rozmiary (długość) prezbiterium, spowodowane zarówno koniecznością pomieszczenia wszystkich zakonników (chór zakonny), jak i zawartym w niektórych regułach zaleceniem oddzielenia osób duchownych od świeckich (należy jednak nadmienić, że wydłużone prezbiteria występują też w katedrach i kolegiatach, gdzie było dużo duchowieństwa).
Dominikanie to przedstawiciele tzw. zakonów żebraczych, do których zaliczają się też franciszkanie. Ich świątynie były budowlami o dość skromnej architekturze, z jedną nawą i wydłużonym prezbiterium. Najlepiej widać to w kościele Franciszkanów w Gnieźnie, który rozpoczęto budować ok. 1270 r.
Kaliski kościół Franciszkanów również ma wydłużone prezbiterium, ale świątynię wzniesiono po połowie XIII w., od razu jako budowlę trójnawową.
Pofranciszkański zespół klasztorny w Pyzdrach powstał między latami 1257-77. Kościół został przekształcony w okresie baroku, jednak w bryle zachował kształt jednonawowej świątyni gotyckiej.
W Poznaniu powstał również (przed 1297 r.) klasztor Dominikanek. Na uwagę zasługuje w nim bogaty szczyt ściany wschodniej (z 1536 r.) oraz w prezbiterium trójpolowe sklepienie żebrowe, tzw. piastowskie, z ok. 1404 r.
Do połowy XVI w. na terenie Wielkopolski powstało łącznie ok. 180 murowanych świątyń gotyckich. We wczesnym okresie budowania w tym stylu (do ok. 1330 r.) były to katedry, klasztory oraz nieliczne kościoły w większych miastach królewskich i siedzibach możnych rodów rycerskich. Później, dzięki fundacjom królewskim i kościelnym, powstało więcej takich budowli. Dopiero w 2 połowie XV w. inicjatywę w tym zakresie przejęło rycerstwo i dlatego przeważają u nas kościoły późnogotyckie, choć niekiedy – z powodu braku dostatecznych środków – zbudowane w skromnej formie architektonicznej.
Kościoły wzniesione we wcześniejszej fazie gotyku (2 połowa XIII w.-1 połowa XIV w.) cechuje – wywodzący się jeszcze z okresu romanizmu – prosty układ wnętrza (jedna prostokątna nawa), prosto zamknięta wschodnia ściana prezbiterium (to wpływ architektury cysterskiej), kwadratowy chór i ewentualnie drewniana wieża. Do naszych czasów w mniej lub bardziej zmienionej formie przetrwały takie kościoły w Gnieźnie (św. Jana z połowy XIV w., przebudowany na przełomie XV i XVI w), Ostrzeszowie (prezbiterium z ok. 1337 r., nawa z XV w.), Pobiedziskach (początek XIV w), Siedlnicy w powiecie wschowskim (1300-10), Starym Gostyniu (ok. 1300 r.), Dalewie w powiecie śremskim (1 połowa XIV w.), Górze – obecnie dzielnicy Żnina (z XIV w., często przebudowywany). Wyróżnia się wśród nich różnorodnością zastosowanych detali kościół pokolegiacki z ok. 1300 r. w Głuszynie (obecnie w granicach Poznania). Z kamieni w końcu XIII w. zbudowano kościół w Gryżynie w powiecie kościańskim (obecnie w ruinie, położony w pewnej odległości od wsi). Kamienna jest również niewielka świątynia z XIV w. w Lubieszu w powiecie wałeckim.
Bogatszą, bo trójnawową formę wczesnogotycką ma kościół św. Mikołaja w Kaliszu. Powstał po 1253 r. z fundacji księcia Bolesława Pobożnego, zaraz po lokacji miasta.
