Od 2 ćwierci XIX w. Gostyń i jego okolice stały się jednym z głównych ośrodków polskości w Wielkopolsce. Gostynianie brali udział we wszystkich powstaniach narodowych, organizowali też liczne formy pracy organicznej: kulturalnej, gospodarczej i religijnej.
Ważnym wydarzeniem w dziejach miasta było założenie przez grono Polaków w 1835 r. Kasyna Gostyńskiego. Wśród kilkudziesięciu jego członków były osoby znane w Wielkopolsce, na Śląsku i Pomorzu, m.in.: Edmund Bojanowski, Dezydery Chłapowski, Józef Lompa (z Górnego Śląska), Karol Marcinkowski, Celestyn Mrongowiusz (z Pomorza), Gustaw Potworowski.
Cele Kasyna precyzował jego statut, który ujęto w 28 paragrafach. Celem Kasyna w Gostyniu miały być zabawy i wzajemne udzielanie sobie pożytecznych wiadomości, dążących do dobra ogólnego. Członkostwo zastrzeżone zostało tylko dla osób wykształconych, o nieskazitelnych obyczajach, przy czym wszyscy stowarzyszeni mieli być sobie równi. Przyjmowanie nowych członków odbywać się miało przez tzw. balotowanie, czyli głosowanie tajne na kartkach.
Zabezpieczono się w ten sposób przed przenikaniem do Kasyna osób niepożądanych. Kasynowe zebrania towarzyskie miały się odbywać w każdą środę w pomieszczeniach należących do byłego burmistrza gostyńskiego Jana Kuleszy (obecnie dom nr 10 przy pl. Karola Marcinkowskiego). W czasie zabaw w obecności kobiet nie wolno było palić tytoniu, w lokalu Kasyna zakazane były też surowo wszelkie gry hazardowe.
Władzą wykonawczą towarzystwa miała być dyrekcja, złożona z trzech dyrektorów i kasjera, wybieranych na rok. Do jej obowiązków należało m.in. ustalanie terminów zabaw, zwoływanie zebrań, zawiadywanie kasą i przechowywanie czasopism dla członków. Roczna składka na utrzymanie lokalu i zakup czasopism miała wynosić 30 zł polskich (tj. 5 talarów) od członka. Wszelkie postanowienia podejmowane na zgromadzeniach ogólnych wymagały obecności przynajmniej 1/3 ogółu członków.
Ten pierwszy statut Kasyna Gostyńskiego nie wyszczególniał, z koniecznej ostrożności przed władzami pruskimi, właściwych celów towarzystwa. Intencją założycieli miało być dążenie do „industrii i oświaty”, a środkiem prowadzącym do celu – póki nie nabierze się wprawy i nawyku pracy społecznej – zwyczajne zabawy, choć miały one być nie tylko okazją do towarzyskich spotkań. Tak więc pod przykrywką aktywności towarzyskiej zawiązywano w Gostyniu organizację o celach gospodarczych.
Kasyno miało trzy wydziały: rolniczo-przemysłowy, literacki i dobroczynny. Wkrótce rozwinęło szeroką działalność gospodarczą, oświatową i charytatywną. Propagowano nowoczesne metody gospodarki rolnej, tworzono podstawy polskiego przemysłu, szerzono kulturę i tradycje narodowe, wspierano ubogich. W 1837 r. otwarto bibliotekę liczącą 1000 książek, głównie z zakresu historii i literatury pięknej. Kasyno Gostyńskie wkrótce znalazło naśladowców w innych miastach Wielkopolski.
Prusacy – szczególnie władze Księstwa w Poznaniu – od początku podejrzliwi wobec Kasyna, zlikwidowali je w 1846 r. Zbiory biblioteczne, zdeponowane w Gostyniu, przekazane zostały w 1858 r. do Poznania i stały się zaczątkiem księgozbioru biblioteki, założonego w 1857 r. Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Dom Kasyna przeznaczono na szpital i sierociniec.
W czasie Wiosny Ludów, w 1848 r., Gostyń był jednym ze znaczniejszych ośrodków przygotowań do powstania; kierował nimi 28-osobowy Polski Komitet Narodowy. Prusacy zaatakowali miasto 19 kwietnia i po trzygodzinnej bitwie je opanowali. W toku walk zginęło 6 powstańców, a 30 zostało rannych. Później 15 mieszkańców Gostynia uczestniczyło w bitwie w Książu.
Gdy w 1863 r. wybuchło w Królestwie Powstanie Styczniowe, z Gostynia i okolic podążyło w szeregi powstańcze ponad 20 ochotników; 10 z nich zginęło, w tym 5 w bitwie pod Ignacewem. Władze pruskie skazały na karę śmierci członków komitetu pomocy dla powstańców z powiatu krobskiego, m.in. księdza Szymona Radeckiego z Gostynia.
