
W zach. części nawy głównej, w ścianie pod chórem organowym, osadzono dwie cenne późnogotyckie płyty nagrobne: arcybiskupa Zbigniewa Oleśnickiego z czerwonego marmuru, ze stojącą postacią zmarłego, dłuta Wita Stwosza (1495) i płytę z brązu, arcybiskupa Jakuba z Sienna (zm. 1480) – dzieło anonimowego artysty flandryjskiego.
Pod wieżą pn. znajduje się wejście do podziemi katedry (zwiedzanie w grupach, z przewodnikiem katedralnym). Podziemia, nakryte współczesnym stropem, powstały w latach 1957–64 po przeprowadzeniu badań archeologicznych. Udostępnione są dla turystów od 1993 r. Można tam obejrzeć odkryte w toku badań i częściowo zrekonstruowane fragmenty pierwszych świątyń przedromańskich i romańskich oraz kamienne grobowce usytuowane w przeszłości pod posadzką. W krypcie międzywieżowej dobrze zachowany mur romański z XI w. i kopia płyty z najstarszą w Polsce inskrypcją z 1006 r. (oryginał w innym miejscu podziemi, niedostępny). Pośrodku głównej krypty fragmenty paleniska kultowego (boga Nyi z VIII w.?), a nieco dalej w kierunku wsch. relikty pierwszych świątyń. W części pd., pod nawą pd., znajduje się nekropolia arcybiskupów gnieźnieńskich: trumny ze szczątkami pięciu arcybiskupów (najstarsza Jana Łaskiego, zm. 1531) oraz urny z sercami trzech arcybiskupów, których ciała spoczywają w katedrze poznańskiej.
Z kruchty tej prowadzi wejście do Archiwum Archidiecezjalnego, obejmującego także Bibliotekę Katedralną.
Biblioteka Katedralna w Gnieźnie, wchodząca w skład Archiwum Archidiecezjalnego, posiada jeden z najcenniejszych w Polsce zbiorów starych dokumentów i wydawnictw, znaczący też w skali europejskiej. Powstała zapewne około 1000 roku, wiarygodne zapisy o jej istnieniu pochodzą z XII w. Mimo licznych na przestrzeni wieków grabieży i zniszczeń zbiory są dziś imponujące. Liczą prawie 1000 rękopisów pergaminowych i papierowych – najstarszych z XI w., ponad 1200 inkunabułów (ksiąg drukowanych od połowy XV w., czyli od czasu, gdy wynaleziono czcionkę, do 1500 r.), ponad 40 tysięcy starodruków z XVI–XVIII w., map i drzeworytów.
Do najciekawszych kaplic należą:
Kaplica Potockiego (1), zbudowana w latach 1727–30 według projektu Pompeo Ferrariego, późnobarokowa, nakryta owalną kopułą, jedna z najładniejszych z kaplic katedry. Jednolite wyposażenie wnętrza, ściany pokryte sztucznym marmurem, polichromia J. Meyera (1728). Nagrobek przyścienny arcybiskupa Teodora Potockiego (zm. 1738), który po śmierci Augusta II ogłosił królem Stanisława Leszczyńskiego, epitafium Ignacego Krasickiego – poety i arcybiskupa gnieźnieńskiego (zm. 1801).
Kaplica Kołudzkich (7) z XIV w., przebudowana w 1647 r. Jednolite wyposażenie wnętrza o pięknej kompozycji sprawia, że należy ona do najładniejszych kaplic katedry. Na sklepieniu polichromia z poł. XVIII w z personifikacjami czterech części świata. Portal wczesnobarokowy z gdańską kratą renesansową z XVII w. Misternie wykonana krata jest jednym z najlepszych dzieł kowalstwa w Polsce (warto zwrócić na nią szczególną uwagę). Tablica fundacyjna kaplicy z portretem Szymona Kołudzkiego (zm. 1656), jego epitafium i płyta nagrobna.
Kaplica św. Mikołaja (12), zwana też kaplicą Dzierzgowskiego, z XIV w., zamknięta renesansową kratą gdańską. W arkadzie gotyckiej, odsłoniętej w 1960 r., pozostałości rzeźbiarskiej dekoracji gotyckiej z XIV w. w sztucznym kamieniu, ze scenami myśliwskimi i polichromia renesansowa z ok. poł. XVI w. Ozdobą kaplicy są dwa bardzo cenne renesansowe nagrobki: pierwszy z czerwonego marmuru, z leżącą postacią arcybiskupa Andrzeja Krzyckiego, humanisty i polityka (zm. 1573), powstały w warsztacie wybitnego artysty włoskiego działającego w Krakowie Bartolomeo Berecciego; drugi – arcybiskupa Mikołaja Dzierzgowskiego (zm. 1559), stronnika Bony i przeciwnika małżeństwa Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną, wykonany z piaskowca i czerwonego marmuru przez równie wybitnego rzeźbiarza włoskiego Hieronima Canavesiego. W zwieńczeniu okrągłe tondo z Madonną, dzieło jeszcze jednego znanego mistrza włoskiego – Jana Marii Padovana.
Kaplica Łubieńskich (14), powstała z połączenia w latach 1642–48 dwóch kaplic średniowiecznych, przebudowana w 1778 r. w formach wczesnoklasycystycznych. Portale wczesnobarokowe z ok. 1640 r. z marmuru, zamknięte renesansowymi kratami gdańskimi. Nad portalem wsch. odsłonięta w 1961 r. arkada ostrołukowa z gotycki wystrojem rzeźbiarskim w sztucznym kamieniu z XIV w., bogato polichromowana. Wczesnobarokowy nagrobek arcybiskupa Macieja Łubieńskiego (zm. 1652) z marmuru i alabastru. Na obrazie ołtarzowym z 1646 r. sportretowani są członkowie rodziny Łubieńskich.
Panorama katedry
Więcej:
www.wzgorzelecha.pl
Adres:
ul. Łaskiego 7
62-200 Gniezno
tel. 61 424 13 89