ŚMIEŁÓW

Miejscowość w powiecie jarocińskim położona ok. 5 km na północ od Żerkowa.

Śmiełów wzmiankowany w przekazach pisanych od XIV wieku, należał przez pewien czas do dóbr żerkowskich. W XVI wieku był własnością Roszkowskich, następnie Radomickich. W XVIII wieku, drogą spadku,  trafił do Ludwiki z Koźmińskich primo voto Sokolnickiej, secundo voto Gorzeńskiej, która w 1784 roku, sprzedała go Andrzejowi Ostrorogowi Gorzeńskiemu herbu Nałęcz, regentowi grodzkiemu, szambelanowi królewskiemu i prezesowi trybunału cywilnego w departamencie poznańskim w czasach Księstwa Warszawskiego. Z jego inicjatywy powstało w Śmiełowie w końcu lat 90. XVIII wieku nowe, okazałe założenie pałacowe. Klasycystyczna rezydencja otoczona została krajobrazowym parkiem oraz zabudowaniami gospodarczymi w stylu epoki.

Andrzej Gorzeński i jego żona, Józefa z Morawskich, mieli ośmioro dzieci. Majętność śmiełowską, po śmierci ojca w 1821 roku, odziedziczył syn Hieronim, oficer wojsk napoleońskich, ożeniony z Antoniną z Bojanowskich. Na jego zaproszenie gościł w Śmiełowie, przez dłuższy czas w 1831 roku, Adam Mickiewicz. Tutaj poeta spotkał się z Konstancją Łubieńską, siostrą Antoniny. Według tradycji to właśnie tutejsi ludzie, zwyczaje, zabudowania i krajobrazy stały się inspiracją dla niektórych scen Pana Tadeusza.

Kolejnymi dziedzicami Śmiełowa byli synowie Hieronima - Tadeusz, a następnie Zygmunt. Zygmunt Gorzeński zmarł bezpotomnie w 1885 roku, a majątek odziedziczył jego bratanek, Kalikst Gorzeński. W 1886 roku, wystawioną na licytację, znacznie zadłużoną posiadłość, kupił  Franciszek Chełkowski herbu Wczele, ożeniony z Franciszką z Wężyków. Utrzymanie majątku w polskich rękach, ochroniło Śmiełów przed przejęciem go przez Komisję Kolonizacyjną. Po Franciszku dobra przejął syn, Józef Chełkowski, który zamieszkał tutaj w 1898 roku, po ślubie z Marią z Donimirskich. Józef był znakomitym gospodarzem po studiach rolniczych w Halle i Berlinie, a ponadto z zamiłowaniem hodował konie. W jego czasach bywali w Śmiełowie liczni przedstawiciele świata polityki, nauki i kultury, m.in. Henryk Sienkiewicz, który gościł tu w 1899 roku, Ignacy Paderewski, Ludomir Różycki, Wojciech Kossak, a również kardynał Edmund Dalbor, gen. Stanisław Taczak, Józef Haller i inni. W rękach Chełkowskich Śmiełów pozostawał do 1939 r.

Pałac w Śmiełowie wzniesiony został w 1797 roku, choć nie wiadomo czy data ta odnosi się do rozpoczęcia, czy zakończenia prac budowlanych. Nie wiadomo też czy wyboru miejsca pod tę realizację dokonał właściciel, czy zatrudniony tutaj architekt. Pałac ulokowano  na wzniesieniu, z rozległym widokiem otwierającym się na dolinę Lutyni, z pasmem wzgórz żerkowskich na horyzoncie, na tle których widoczna jest sylwetka kościoła w pobliskim Brzostkowie.

Znakomitej klasy architektura pałacu jest dziełem Stanisława Zawadzkiego, uznanego warszawskiego architekta wojskowego w stopniu generała majora, sprowadzonego przez Gorzeńskich do Wielkopolski. Nadał on śmiełowskiej budowli kształt zbliżony do litery „C”, z centralnie ustawionym dwukondygnacyjnym korpusem głównym, nakrytym wysokim czterospadowym dachem. Pawilony bocznych oficyn (parterowe z mieszkalnymi poddaszami ukrytymi w wysokich, łamanych dachach) połączono z korpusem ćwierćkolistymi parterowymi galeriami.
Główny korpus pałacu założony został na prostokątnym rzucie, z trójbocznym ryzalitem w osi elewacji tylnej oraz dwoma pozornymi ryzalitami flankującymi elewację frontową. W środkowej części elewacji frontowej postawiono monumentalny, czterokolumnowy portyk poprzedzający główne wejście. Jońskie kapitele kolumn wspierają belkowanie, fryz oraz gzyms ozdobiony antycznym motywem kimationu, na którym spoczywa trójkątny naczółek z dekoracyjną płyciną w środkowym polu. W zwieńczeniu naczółka umieszczono rzeźbę przedstawiającą rycerza trzymającego tarczę z herbem Nałęcz Gorzeńskich. Zwieńczenia attyk bocznych pseudoryzalitów zdobią rzeźbione w kamieniu panoplia.
Parterowe galerie, łączące pałac z oficynami, otwierają się od frontu półkoliście zamkniętymi, arkadowymi otworami okiennymi. Ponad oknami przebiegają fryz i gzyms stanowiące podstawę attyki wieńczącej, na której ustawione zostały kamienne wazony. W pawilonach bocznych oficyn uwagę zwraca oryginalna forma łamanych dachów. W osi frontowych elewacji oficyn zaprojektowano wejścia z półkoliście zamkniętymi otworami drzwiowymi, ujętymi po bokach parami kolumienek. Motyw ten, z blendą w miejscu otworu drzwiowego, powtórzony został na pozostałych elewacjach oficyn.

We wnętrzu pałacu, o dwu- i trzytraktowym układzie pomieszczeń z reprezentacyjnym westybulem i salonem na osi, zachowały się polichromie pędzla Antoniego i Franciszka Smuglewiczów oraz dekoracja sztukatorska autorstwa Michała Ceptowskiego.

Integralną częścią założenia był niegdyś folwark z budynkami gospodarczymi, zaprojektowanymi również przez Stanisława Zawadzkiego.
Dziś w pałacu mieści się Muzeum Adama Mickiewicza – Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu.
 
Adres:
Muzeum Adama Mickiewicza w Śmiełowie
63-210 Żerków
tel. 062 740 31 64