GOŁAŃCZ
Miasto w powiecie wągrowieckim, położone przy szlaku komunikacyjnym z Poznania do Bydgoszczy, około 15 km na południowy zachód od Kcyni i 25 km na północny wschód od Wągrowca, nad niewielką, wpadającą do Wełny rzeczką o nazwie Struga Gołaniecka, na zachodnim brzegu jeziora Smolary.
Najwcześniejsza wzmianka o miejscowości w przekazach pochodzi z 1222 r. Już z pewnością od XIII w., a być może wcześniej, Gołańcz była własnością rycerskiego rodu Pałuków, podobnie jak rozległe okoliczne dobra ziemskie, które z czasem przejęły nazwę od właścicieli. Odgałęzienie rodu Pałuków osiadłe w Gołańczy zaczęło z czasem używać nazwiska Gołanieccy. Z rodu tego wywodził się m.in. wzmiankowany w 1352 r. sędzia kaliski Tomisław z Danaborza i Gołańczy, a następnie Jakub Kusz z Gołańczy, występujący w przekazach jako uczestnik rozruchów rycerstwa wielkopolskiego w 1383 r. i określony w nich jako właściciel zamku.
W czasach Jakuba, lub jego poprzednika Tomisława, około połowy XIV w., wzniesiony został zamek w Gołańczy, położony w pewnym oddaleniu na wschód od miasta, wśród łąk na północnym brzegu jeziora Smolary. Prezentował typ architektury określany jako rycerska wieża mieszkalno-obronna i był murowaną z cegieł budowlą o zwartej, podpiwniczonej, czterokondygnacyjnej bryle założonej na prostokątnym rzucie o wymiarach 16,60 m x 11 m i wysokości około 15 m do gzymsu, wspartą na narożach przyporami i zwieńczoną wysokim dwu- lub czterospadowym dachem.
Elewacje, wykonane z cegieł o wiązaniu polskim, przeprute były w wyższych kondygnacjach niewielkimi, przesklepionymi odcinkowo oknami, w partii przyziemia natomiast strzelnicami typu szczelinowego. Na wysokości stropu nad pierwszym piętrem znajdował się drewniany ganek obiegający budynek dookoła i spełniający rolę pomostu bojowego. Wejście do zamku prowadziło przez ostrołukowy portal umieszczony w wydłużonej wnęce, w której znajdowały się pionowe bruzdy do opuszczania brony zamykającej niegdyś otwór bramny. Otwór ten znajdował się pierwotnie znacznie wyżej niż obecnie w stosunku do poziomu terenu, a dojazd do niego wiódł przez zwodzony z pewnością most nad fosą.
Wnętrze podzielone było na pięć kondygnacji. Dwie najniższe, piwnice i przyziemie, spełniały funkcje magazynowe, gospodarcze i obronne, pierwsze piętro miało charakter mieszkalny, a dwa górne – obronny. Na poziomie drugiego piętra mieściła się izba strażnicza, z której prowadziło wyjście na wspomniany ganek obiegający budynek. Wokół zamek otoczony był fosą oraz wałem ziemnym z palisadą.
W końcu lat 60. XV w. Gołańcz przeszła w ręce Grudzińskich herbu Grzymała i w tym okresie nastąpił drugi etap prac budowlanych. Nie objęły one samej budowli zamkowej, lecz najbliższe otoczenie i miały na celu przystosowanie jej do nowych technik walki, opartych na coraz powszechniejszym użyciu broni palnej.
Wzniesiono wówczas otaczające zamek mury obronne z kolistą basztą w ich północno-zachodnim narożu oraz założoną na kwadratowym rzucie wieżą bramną od południowego zachodu. W takiej formie budynek przetrwał do połowy XVII w. Na przełomie kwietnia i maja 1656 r. rozegrała się w Gołańczy bitwa mająca epilog w zamku, który wtedy został zdobyty i zniszczony.
