Miasto w powiecie krotoszyńskim, nad Orlą, około 15 km na północ od Krotoszyna, przy drodze do Jarocina.
Wzmiankowane w przekazach już w 1232 r. W 1 połowie XIV w. właścicielem Koźmina z nadania królewskiego był […] słynny z bogactw i rozbojów Maćko Borkowicz wojewoda poznański, którego król Kazimierz Wielki za liczne zbrodnie głodem umorzyć kazał […]. Po nim posiadłość przejął brat Jan z rodu Nałęczów, a od połowy XIV w. wymieniany jest w przekazach Bartosz Wezenborg, syn Peregryna, któremu przypisuje się wzniesienie w Koźminie około 1360 r. nowej, średniowiecznej, obronnej budowli zamkowej.
Z przeprowadzonych badań archeologicznych i architektonicznych w zachowanej do naszych czasów – chociaż znacznie przekształconej – budowli wynika, że wzniesiony około połowy XIV w., zbudowany z cegieł zamek miał kształt czworoboku zbliżonego do kwadratu. Wysokie mury otaczały z trzech stron wewnętrzny dziedziniec zamknięty z czwartej strony dwukondygnacyjnym, jednotraktowym budynkiem mieszkalnym, założonym na rzucie zbliżonym do litery „L” i przykrytym wysokim dachem. Naroża murów obronnych wzmocnione były potężnymi przyporami, a od wschodu, od strony miasta, znajdowała się czworoboczna wieża bramna z mostem przerzuconym przez otaczającą zamek fosę.
Po śmierci Bartosza Wezenborga w 1393 r. posiadłość z zamkiem stała się własnością Hińczy z Rogowa, starosty radomskiego, brzeźnickiego i dworzanina króla Władysława Jagiełły. Około 1470 r. zakupili ją Gruszczyńscy herbu Poraj, a osiadła w Koźminie linia tego rodu zaczęła wkrótce używać nazwiska Koźmińscy. Z ich inicjatywy, zapewne jeszcze w XV w., przeprowadzona została rozbudowa i przebudowa zamku związana przede wszystkim – jak się uważa – ze zmianami, które nastąpiły w tym okresie w systemie obronnym, spowodowanymi wynalezieniem broni palnej. Dobudowano wtedy, w miejscu wcześniejszej przypory narożnej, cylindryczną wieżę w północno-zachodnim narożu murów, nadbudowano główna bryłę mieszkalnego budynku o jedną kondygnację, a przed wieżą bramną wzniesiono rozbudowane przedbramie flankowane dwoma kolistymi basztami.
W takiej formie budowla przetrwała do połowy XVI w., kiedy posiadłość przeszła w ręce rodziny Górków herbu Łodzia. Przeprowadzona przez nich przebudowa zmieniła ukształtowanie zamku, nadając mu cechy nowożytnej rezydencji. Po wschodniej, zewnętrznej stronie dawnego dziedzińca powstało wtedy nowe, dwukondygnacyjne skrzydło, a istniejące już podwyższono o jedną kondygnację, uzyskując w ten sposób ujęty z trzech stron budynkami dziedziniec, otoczony być może krużgankami; czwarty bok dziedzińca zamykał mur kurtynowy. Rozebrano natomiast wieżę bramną, tworząc z jej dolnej części kordegardę zwieńczoną tarasem dostępnym z pomieszczeń piętra skrzydła zamku. W czasach Górków, bądź ich następcy Stanisława Czarnkowskiego herbu Nałęcz, nadbudowana została wieża w północno-zachodnim narożu założenia.
Spadkobierczynią majątku po Czarnkowskich była Katarzyna Rozdrażewska, która w 1603 r. poślubiła dworzanina i rotmistrza królewskiego, starostę nowodworskiego i tczewskiego, Ludwika Weihera herbu własnego, wnosząc mu Koźmin w posagu. Po jego śmierci w 1616 r. posiadłość odziedziczył syn, Dymitr Weiher, kasztelan gdański, a w 1621 r. majątek koźmiński z zamkiem i przyległościami stał się własnością rodziny Przyjemskich herbu Rawicz. W ich czasach nie prowadzono tu jakichś większych prac budowlanych, nastąpiło to dopiero po przejęciu dóbr w 1701 r. przez Sapiehów, którzy przebywali w Koźminie do schyłku XVIII w.
W ich czasach zabudowania zostały ujednolicone, a elewacje uzyskały nowy barokowy wystrój, w jednym z narożników wewnętrznego dziedzińca zbudowano wieżę mieszczącą klatkę schodową oraz przebudowano wnętrza, którym nadano bardziej reprezentacyjny charakter. O skali tych zmian świadczy chociażby urządzona przez Sapiehów w zamku sala teatralna oraz funkcjonująca na dziedzińcu – według przekazów – fontanna. Widoczny na panoramie miasta z 1772 r. zamek jest okazałą budowlą o zwartej bryle, składającej się z trzech dwukondygnacyjnych skrzydeł, tworzących kształt zbliżony do litery „U”, ujmujących wewnętrzny dziedziniec z wieżą oraz potężną basztą narożną.
W 1791 r. Koźmin kupiony został przez Fryderyka Adolfa Kalkreutha. Po jego śmierci w 1818 r. dobra odziedziczył jego syn, Fryderyk Wilhelm. W ich czasach część budynków została rozebrana i jest mało prawdopodobne, aby podejmowano tu jakieś większe prace budowlane, tym bardziej, że w 1828 r. ogłoszono bankructwo i zarząd komisaryczny majątku.
W 2 połowie XIX w. dobra były przez pewien czas własnością Zygmunta Graetza, następnie Karola Borrmanna, a w 1904 r. przejęła je Komisja Kolonizacyjna. Budynki przekazane zostały na cele szkolne i funkcję tę pełnią do naszych czasów. Obecnie, poza zasadniczym kształtem bryły zamkowej, o jej dawnej metryce świadczy zachowana, ceglana wieża narożna oraz pozostałości dawnych sklepionych pomieszczeń przyziemia.
Obecnie mieści się w zamku Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych oraz Muzeum Ziemi Koźmińskiej
Adres:
ul. Zamkowa 1
63-720 Koźmin Wlkp.
tel. 062 721 68 28
