PYZDRY

Miasto w powiecie wrzesińskim, położone nad Wartą w południowo-wschodniej części Wielkopolski, około 18 km na południowy zachód od Słupcy, przy drodze prowadzącej z Gniezna do Kalisza, dawniej szlaku handlowym ze Śląska na Pomorze. Dawne miasto książęce i królewskie z siedzibą powiatu i starostwa grodowego.

Był tu jeden z najstarszych grodów lokowanych nad Wartą, który prawa miejskie uzyskał przed 1257 r. Już wtedy istniał w Pyzdrach zamek, zapewne drewniano-ziemna budowla obronna zniszczona wraz z miastem w 1331 r. przez Krzyżaków. Zamek odbudowano, czy raczej wzniesiono od podstaw jako murowaną już budowlę, w 1339 r. z fundacji króla Kazimierza Wielkiego. Włączono ją do wzniesionego również w tym czasie systemu fortyfikacji miejskich. Ponowne zniszczenie zamku nastąpiło w 1383 r., kiedy oblegany był przez wojsko pod dowództwem Wincentego z Kępy. Podczas oblężenia użyto tu broni palnej i jest to jeden z pierwszych odnotowanych przypadków zastosowania tego typu broni. Według przekazów, wystrzelona z działa kula armatnia przebiła bramę i zabiła stojącego przy wale Mikołaja, plebana z Biechowa, a zamek zdobyto dopiero po czterech dniach szturmu.

W następnym okresie został odbudowany i według przekazów bywał w nim Władysław Jagiełło. W czasach nowożytnych budowla użytkowana była jako siedziba starostów, wśród nich przez Adama Sędziwoja Czarnkowskiego, wojewodę łęczyckiego i starostę pyzdrskiego, który w latach 1628-1632 przeprowadził tu prace remontowe.

Kolejne zniszczenia przyniosły wojny szwedzkie, kiedy Pyzdry oblegane były przez korpus wojska gen. Douglasa. Po tych zniszczeniach zamek, podobnie jak miasto, nigdy nie odzyskał dawnej świetności. Powolny upadek przyspieszały liczne pożary i zarazy nawiedzające Pyzdry w ciągu XVIII w., a w 1768 r. miasto i zamek zniszczyły wojska carskie ścigające oddziały konfederatów barskich. Od tego czasu budowla była w ruinie. Jej pozostałości wykorzystane zostały na początku XIX w. przy wznoszeniu w tym miejscu przez władze pruskie więzienia zaadaptowanego następnie na cele mieszkaniowe. Również przy częściowym wykorzystaniu murów zamkowych wzniesiony został w XIX w. usytuowany obok spichlerz.

Zamek zlokalizowany był w południowo-wschodniej części miasta, na wysokim, wschodnim brzegu Warty opadającym stromą skarpą ku rzece, górował nad całym otoczeniem. Jak napisano w lustracji z 1565 r. Ten zamek leży w bok od miasta ku wschodowi słońca, w murze miejskim. Było to murowane, regularne założenie rozplanowane na rzucie wydłużonego prostokąta, otoczone ceglanymi murami z bramą od strony miasta. Natomiast zapis w lustracji przeprowadzonej w połowie XVI w.: […] kędy przedtem była wieża, w której była brama […] przekonuje, że od strony miasta znajdowała się wieża bramna. Z dokumentu tego wiadomo ponadto, że na wewnętrznym, otoczonym murami, dziedzińcu zamkowym znajdowały się dwa murowane budynki mieszkalne. Mniejszy z nich, usytuowany w północnej części dziedzińca, był już w XVI w. znacznie zniszczony. Główny budynek zamkowy, zlokalizowany od strony skarpy, przy wschodniej kurtynie murów, założony był na prostokątnym rzucie, na sklepionych piwnicach, miał dwie kondygnacje od strony dziedzińca i trzy od strony nabrzeża. Ceglane ściany o gotyckim wątku muru wsparte były narożnymi przyporami, a od zachodu przylegała niewielka cylindryczna wieżyczka. Pozostałe budynki były drewniane; drewniana również była zabudowa na tzw. przygródku, przylegającym do terenu zamkowego od strony klasztoru Franciszkanek.

W połowie XVII w. mniejszy budynek zamkowy już nie istniał, a w jego miejscu zbudowany został nowy dwór, opisany w dokumencie z 1659 r. O głównej budowli zamkowej napisano: […] Przy tych murach kamienica wielka, do tej kamienicy drzwi dwoje […] Wschody w górę dobre. Na górze sień […] w tej sieni komin murowany, posadzka ceglana […] z tej sieni izba wielka, w której piec bez koronek i komin murowany dobry, ławy koło pieca, posadzka astrychowa drewniana […] z której izby schodek do sklepu […] Z sionki małej wschod na górę do sieni, w której drzwi ani okien nie masz, posowa zła. Z tej sieni pokój po wschodku okrągłym, do niego drzwi na żelaznych zawiasach, piec na którym koron nie masz i komin murowany […] astrychem położono w tym pokoju, dziura na dół wielkiej izby się załamała w tym pokoju. Z tego pokoju drzwi do kownaty tarcicami przegrodzonej, okien tamże nie masz, posadzka astrychowa zła. Z tej sieni drugi pokój […] piec tamże także pochylony, komin dobry, posadzka wybrana większą połowicą, z tego pokoju kownata […] Posowa dobra nad tymi pokojami, nad którymi górą dach niedobry i rynny niedobre, a nad sienią possowy nie masz. Pod tą kamienicą sklepów cztery murowanych […].

Do naszych czasów z dawnego założenia zamkowego przetrwały jedynie fragmenty murów wykorzystane we wzniesionych tutaj w późniejszym okresie budynkach.
Adres:
ul. Nadrzeczna 6
62-310 Pyzdry