ZBĄSZYŃ

Miasto w powiecie nowotomyskim, położone nad Obrą i Jeziorem Zbąskim, około 70 km na południowy zachód od Poznania, przy drodze do Sulechowa, na dawnym szlaku handlowym prowadzącym z Łużyc, przez Gubin i Krosno Odrzańskie, do Poznania.

Był to dawny gród kasztelański wzmiankowany w przekazach już w 1231 r. W 1242 r. książę Przemysł I założył tu komorę celną dla ułatwienia handlu pomiędzy Polską a posiadłościami zakonu krzyżackiego. Kolejna wzmianka z 1251 r. informuje o zdobyciu i splądrowaniu grodu przez grasujących na pograniczu rabusiów.

Według Edwarda Raczyńskiego pierwszym właścicielem Zbąszynia był Piotr Szwenc, wywodzący się z możnego wówczas rodu, skazany na śmierć w 1307 r. za zdradę kraju. Następnie posiadłość przeszła w ręce Zbąskich herbu Nałęcz, którzy zapewne jeszcze w XIV w., być może w miejscu wcześniejszego grodziska, wznieśli tutaj budowlę obronną wzmiankowaną w 1456 r. jako fortalitium. Zamek ten został rozbudowany (bądź zbudowano nowy) w latach 1560-1577 przez Abrahama Zbąskiego, ówczesnego właściciela dóbr. Jego pozostałością jest zachowana do naszych czasów, chociaż znacznie przebudowana, czworoboczna wieża bramna o gotyckim wątku murów, włączona następnie do nowego założenia obronnego. Rozpoczęte prace budowlane przerwała śmierć Abrahama Zbąskiego, podjął je dopiero jego wnuk, Abraham Ciświcki herbu Nałęcz, kasztelan bydgoski i śremski, od 1613 r. właściciel majętności zbąszyńskiej. Z jego inicjatywy w latach 20. XVII w. wzniesiona została tutaj rezydencja z bastionowymi umocnieniami, typu palazzo in fortezza, wzorowana na fortyfikacjach typu staroholenderskiego, to znaczy z wyłącznie ziemnymi bastionami i kurtynami umocnień.

Założona na planie prostokąta o wymiarach 250 m x 350 m twierdza otoczona została i umocniona wałami ziemnymi z czterema ostro zakończonymi bastionami w narożach. Wjazd prowadził przez wspomnianą wieżę bramną, przed którą usypany został rawelin, połączony z bramą zwodzonym mostem, przerzuconym nad fosą otaczającą całość założenia i zasilaną wodami Obry. Na bramie zachowała się tablica z datą 1627 określającą czas budowy. Trudno jednak dziś stwierdzić, czy data ta odnosi się do rozpoczęcia czy zakończenia prac. Nie wiadomo nawet, czy prace w ogóle zostały zakończone. Jak pisze Edward Raczyński: Nim rozpoczęte około fortyfikacji prace ukończone zostały, bo gdy w początku XVII go wieku wojska Duńskie pod dowództwem generałów Baudyssa i Duglasa w odwrocie swoim ze Szląska pogranicze Wielkopolski pustoszyło, twierdza Zbąska lubo jeszcze nie dokończona, zasłoniła okolicznych mieszkańców od napaści nieprzyjaciela […].

W środku tego założenia znajdował się budynek mieszkalny, który nie przetrwał do naszych czasów. Twierdza zbąszyńska niszczona była bowiem jeszcze dwukrotnie, w czasie najazdu szwedzkiego oraz podczas wojny północnej. Właścicielami posiadłości byli już wówczas Garczyńscy herbu własnego, a stan zniszczenia zabudowań w 1706 r. opisuje przeprowadzona wtedy lustracja: Zamek penitus zrujnowany, pokoje puste bez pieców, okien, drzwi; żelaza żadnego nie było tylko znaki gdzie były, mur w niektórych miejscach powywalany i popsuty, schody porujnowane […] ganek we włoskim ogrodzie zrujnowany, podniebienia spadły, a to dla tego, że ankry powykowali Szwedzi. Kaplica także zdezelowana, ankry i żelaza powykowane i powybierane, ogród włoski pusty […] kuchnia pusta […] gorzalnia pusta […] Miasteczko Zbąszyń funditus zrujnowane.

Do naszych czasów przetrwała wieża bramna, przebudowana w XIX w., oraz część ziemno-wodnych fortyfikacji z widocznymi zarysami wałów i bastionów od strony północnej, północno-zachodniej i południowo-wschodniej.

Współrzędne geograficzne:
N 52°14'48,00''
E 15°55'00,46''