Miasto położone w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie inowrocławskim, około 16 km na południowy wschód od Inowrocławia. Ważny punkt na Szlaku Piastowskim.
Przy północnym krańcu Gopła, na jego wschodnim brzegu, na skraju zwartej zabudowy miasta wznosi się najcenniejszy zabytek Kruszwicy – romańska kolegiata śś. Piotra i Pawła, której budowę jako świątyni benedyktyńskiej, rozpoczęto prawdopodobnie w połowie XI w. Obecna powstała w latach 1120–40. Wtedy przy kościele tym istniała siedziba biskupa, w 1148 r. przeniesiona do Włocławka. Stąd do dziś kościół ten nazywany jest często katedrą. W trakcie przeprowadzanych w latach 1954–56 prac restauracyjnych oczyszczono budowlę z późniejszych naleciałości, przywracając jej pierwotny, prawie czysto romański wygląd. Papież Paweł VI w 1970 r. kolegiatę kruszwicką podniósł do godności bazyliki mniejszej.
Świątynia wzniesiona została z kamieni ciosanych – granitu i piaskowca. Jest to budowla trójnawowa, bazylikowa, z nawą poprzeczną – transeptem, orientowana. Elewacja wschodnia ozdobiona jest pięcioma półokrągłymi apsydami różnej wielkości. Od zachodu fasada wieżowa, niegdyś mająca dwie wieże, dziś jedną. Ścianę południową kościoła zdobią trzy romańskie portale z kolumienkami i kostkowymi głowicami. Jeden z nich – w ścianie południowej – posiada tympanon z płaskorzeźbą przedstawiającą krzyż. Na zewnętrznych murach kościoła znajdują się romańskie ryty o niewyjaśnionej genezie. W południowej ścianie wieży znak krzyża wirującego – swastyki. Nawy i prezbiterium nakryte są płaskim stropem żelbetowym, obłożonym drewnem, imitującym strop istniejący w pierwszej świątyni. Niegdyś ściany kościoła pokrywała polichromia, a posadzka ułożona była z ceramicznych, pokrytych barwną glazurą płytek. W apsydzie głównej okno z witrażem z ok. 1970 r. i kopia romańskiego ołtarza (1980).
W apsydach bocznych obrazy z XVII w.: w południowej Matki Boskiej Częstochowskiej malowany na desce, w północnej św. Krzyża. Na belce umieszczono późnogotycką grupę Ukrzyżowania z początku XVI w. W transepcie, od północy romańska chrzcielnica z XII w. z nową miedzianą pokrywą. Przy portalu wmurowana w ścianę romańska kropielnica z wyrytymi na obrzeżu krzyżykami. Z barokowego wyposażenia kościoła z XVIII w. zachowały się intarsjowane konfesjonały i ławki. Pod emporą zachodnią widnieją dwie marmurowe płyty poświęcone legendarnym początkom kościoła i pierwszym biskupom kruszwickim, ufundowane w 1614 r. przez biskupa włocławskiego Wawrzyńca Gembickiego. W nawie głównej wiszą dwa okazałe żyrandole: mosiężny o 16 ramionach z 1643 r. i pozłacany o 20 ramionach, ofiarowany kolegiacie w 1929 r. Liczne obrazy i inne dzieła sztuki z kolegiaty kruszwickiej zdeponowano w Muzeum Archidiecezjalnym w Gnieźnie.
Na otaczającym kościół z trzech stron cmentarzu sporo ciekawych figur, pomników i nagrobków. Warto zwrócić uwagę m.in. na barokowe figury św. Jana Nepomucena i św. Wawrzyńca z ok. 1770 r. oraz pomnik Powstańców Wielkopolskich 1918–19.
Według legendy kolegiata kruszwicka stoi naprzeciw pola znajdującego się po drugiej stronie Gopła , na którym miała stać chata Piasta. Według innej tradycji Piast miał się urodzić we wsi Warzynowo przy południowej krańcu jez. Gopło.
Więcej:
www.kolegiatakruszwica.pl
Adres:
ul. Kolegiacka 26
88-150 Kruszwica
tel. 052 351 60 40
