Miasto powiatowe położone ok. 50 km na północny wschód od Poznania, przy drodze do Torunia. Ważny punkt na Szlaku Piastowskim.
Katedra – Bazylika Prymasowska Wniebowzięcia NMP, pomnik kultury polskiej o najwyższym znaczeniu, gromadzi olbrzymią liczbę dokumentów historycznych i zabytków sztuki. W 2013 r. uzyskała status Pomnika Historii. Według pewnych hipotez, pod koniec IX w. na terenie podgrodzia powstał najstarszy kościół, zbudowany zapewne na planie prostokąta. W podziemiach obecnej katedry zachowały się relikty świątyń powstałych w X i XI w. w formach przedromańskich. Nie pozwalają one na jednoznaczne określenie kształtu pierwszej czy też kolejnych najstarszych budowli.
W 997 r. złożono w świątyni zwłoki Dobrawy, później znalazły się tam doczesne szczątki św. Wojciecha. W 1000 r. pierwszym arcybiskupem gnieźnieńskim został Radzim Gaudenty, brat św. Wojciecha. Już w pocz. XI w. przy katedrze istniała prawdopodobnie szkoła. Po 1018 r. wzniesiono trójnawową bazylikę, zburzoną przez Brzetysława I w 1038 r. Brzetysław wywiózł z Gniezna m.in. relikwie św. Wojciecha. Ok. 1064 r. odbudowano romańską katedrę; o jej bogactwie świadczą m.in. odkryte w czasie prac wykopaliskowych piękne ceramiczne, glazurowane posadzki, układane w różne desenie geometryczne.
W 2. poł. XIV w. wybitny arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki zaczął wznosić nową, gotycką świątynię. W pierwszym etapie powstało prezbiterium, z piaskowca brzezińskiego, z ambitem i wieńcem kaplic. Budowa gotyckiej świątyni, realizowana etapami, trwała do końca XVI w. W 1613 r. pożar zniszczył dachy, hełmy wież i szczyt zach. W latach 1641–52 nastąpiła odbudowa: powstał późnorenesansowy szczyt, zbarokizowano wnętrza, zamurowano arkady gotyckie i prześwity do ambitu oraz z naw do kaplic, przebudowano kaplice gotyckie na barokowe, dodano portale barokowe. W 1760 r. pożar zniszczył dachy, hełmy wież, sklepienia prezbiterium i nawy głównej. W odbudowie, trwającej do ok. 1790 r., wieże otrzymały nowe hełmy według projektu Efraima Szregera, nawa główna i prezbiterium – sklepienia kolebkowe z lunetami i klasycystyczny wystrój architektoniczny, a część kaplic uległa przebudowie.
Hitlerowcy usunęli barokową konfesję św. Wojciecha, a katedrę zamienili na salę koncertową. W 1945 r. pożar zniszczył hełmy wież, dachy, chór organowy, częściowo sklepienie nawy głównej. Nietknięte pozostały gotyckie nawy boczne i kaplice.
Odbudowa i regotyzacja dokonana została w latach 1945–61. Odkryto wówczas mnóstwo gotyckich detali architektoniczno-rzeźbiarskich i fragmenty polichromii średniowiecznej. W prezbiterium i nawie głównej zrekonstruowano pierwotne sklepienie gotyckie. Jednocześnie z odbudową przeprowadzono badania archeologiczne. W ostatnich latach przywrócono w katedrze m.in. barokową konfesję, zmieniono aranżację prezbiterium, odnowiono kaplice, udostępniono do zwiedzania podziemia. Na początku III tysiąclecia świątynia promieniuje pełnym blaskiem swej dostojności i piękna.
Katedra gnieźnieńska była miejscem koronacji pięciu królów Polski: Bolesława Chrobrego i Mieszka II (1025), Bolesława Śmiałego (1076), Przemysła II (1295), Wacława II (1300). Od 1418 do 1992 r. arcybiskupi gnieźnieńscy piastowali godność prymasa Polski i powrócono do tego w 2009 r.
Katedra, nosząca od 1931 r. tytuł bazyliki mniejszej, jest obecnie budowlą gotycką, trójnawową z ambitem, otoczoną wieńcem kaplic.
Od zach. ozdobą budowli są dwie potężne wieże, nakryte barokowymi hełmami (E. Szreger, 1779), zrekonstruowanymi w 1952 r. Wokół, na murach kaplic, widnieją postacie polskich świętych i błogosławionych (M. Rożek, 1932–36).
