Miasto powiatowe położone nad Samą, około 30 km na północny zachód od Poznania. Wzmiankowane już w 1231 r.
Pierwszym znanym właścicielem tych ziem był Wincenty z Szamotuł z rodu Nałęczów, którego syn Tomisław, kasztelan i wojewoda poznański, uzyskał w 1284 r. przywilej lokacyjny od księcia Przemysła II.
Najwcześniejsza, nieznana dziś budowla zamkowa położona była przy osadzie zwanej Świdwin w południowej części miasta i istniała już w XIV w. Obecne założenie zamkowe, zlokalizowane w niewielkiej odległości na północ od rynku, powstało zapewne w 2 ćwierci XIV w., być może w miejscu wcześniejszego grodziska, a jego budowę wiązać należy z osobą Dobrogosta z Szamotuł Szamotulskiego herbu Nałęcz (zm. 1453 r.).
W południowo-wschodniej części terenu zamkowego, nad kanałem, powstała wtedy murowana z cegieł wieża mieszkalno-obronna, założona na prostokątnym rzucie, o niskim przyziemiu i trzech górnych kondygnacjach. Niższe z nich, z wyjątkiem przyziemia, miały charakter mieszkalny, najwyższa – o nadwieszonych w elewacji wschodniej i zachodniej murach wspartych na arkadowaniu kryjącym machikuły – charakter obronny. Naroża wieży wsparte zostały przyporami, a wieńczył ją wysoki, dwuspadowy z pewnością dach pokryty dachówką. Budowla ta znana jest z podań o więzionej w niej księżniczce, Czarnej Halszce z Ostroga, córce Eliasza Ostrogskiego i Beaty z Kościeleckich, żonie Łukasza Górki, właściciela Szamotuł w XVI w.
Rozbudowa zamku, mająca na celu przekształcenie go w bardziej okazałe założenie rezydencjonalno-obronne, nastąpiła w 2 połowie XV w., zainicjowana przez syna Dobrogosta, Piotra Szamotulskiego z rodu Nałęczów, kasztelana poznańskiego i starostę wielkopolskiego. Powstały wtedy, w niewielkiej odległości na północny zachód od wieży, dwa murowane, ustawione do siebie prostopadle budynki mieszkalne, a cały teren zaczęto otaczać murami obronnymi. Do systemu fortyfikacji włączono istniejącą już wieżę mieszkalno-obronną, przy której, od strony miasta, zbudowano bramę poprzedzoną wydłużonym i umocnionym przedbramiem. Tak szeroko zakrojone prace budowlane (znane z przeprowadzonych badań archeologicznych) były z pewnością wynikiem pomnażanego majątku i rosnącego znaczenia rodu Szamotulskich, wymagającego odpowiednio reprezentacyjnej siedziby. Jednocześnie wymagało tego narastające zagrożenie ze strony Marchii i zakonu krzyżackiego.
Prace budowlane na zamku kontynuował syn Piotra, Andrzej Szamotulski. W jego czasach nadbudowano mury północnego budynku zamkowego, na którego elewacjach wprowadzono dekoracyjny, arkadkowy fryz zachowany częściowo do naszych czasów, odkryty w czasie prac remontowo-konserwatorskich. Przy południowo-wschodnim narożu tego budynku dobudowano wtedy również cylindryczną wieżyczkę ze schodami.
W 1511 r. Szamotuły przeszły na własność Górków herbu Łodzia, jednego z najznamienitszych rodów tamtych czasów. Rozpoczęli oni prace budowlane i modernizacyjne mające na celu przede wszystkim nadanie średniowiecznym budowlom cech okazałej nowożytnej rezydencji. W czasach Łukasza Górki, kasztelana poznańskiego i starosty generalnego wielkopolskiego, do północnej elewacji wieży dobudowano cylindryczną wieżyczkę ze schodami umożliwiającymi wygodną komunikację pomiędzy kondygnacjami budowli. Na osi elewacji południowej natomiast dobudowany został płytki ryzalit mieszczący obszerne wnęki okienne o zachowanej do naszych czasów ozdobnej, renesansowej kamieniarce.
