PODRĘCZNY SŁOWNIK WYKAZÓW GWARY POZNAŃSKIEJ
W gwarze poznańskiej występują następujące grupy wyrazowe różniące się między sobą pochodzeniem:
- Archaizmy – zachowało się wiele wyrazów z dawnej polszczyzny ogólnej, które od dawna uważa się za zapomniane w innych regionach Polski, np. akuratny, istny, mrzygłód, skopowina, zawdziać.
- Elementy gwar wiejskiej ludności przybyłej do Poznania głównie w końcu XIX w. z różnych regionów Wielkopolski. Są to wyrazy gwarowe nieznane w innych częściach kraju, np. bręczeć, dudlać, graty, kluka, szałaput.
- Wyrazy pochodzące z gwar regionów pogranicza Wielkopolski – Kujaw, Krajny, Pomorza, Śląska, np. chabas, fleja, luńt, szkieta, żgajek.
- Germanizmy – zapożyczenia wyrazowe przejęte do gwary poznańskiej z języka niemieckiego, np. ajzol, bana, hazaj, szajba, tytka.
Przykładowe teksty gwarowe z okolic Kościana
A
Afa - małpa
ajntop – potrawa z jednego garnka jednodaniowa, najczęściej gęsta zupa
ajzol – kawałek żelaza, element metalowy
akuratny – porządny, dokładny, staranny
ancug – garnitur
antrejka – weranda, przedpokój
B
Bachać się – kąpać się
badejki – kąpielówki
baka – policzek
bamber – chłop, zwłaszcza bogaty, prostak
bana – pociąg
bauer – gospodarz
bejmy – pieniądze
bimba – tramwaj
blałka – wagary
blubrać – ględzić
blubry – brednie, bzdury
blyce – okulary
brachol – brat
brecha – łom
brechtać się – taplać się w wodzie
bręczeć – marudzić
brękot – maruda
bryle – okulary
bąbas – dziecko
bździągwa – pluskwa, coś małego; osoba ciągle narzekająca
C
Chabas – mięso
chaps – kęs
chęchy – zarośla, krzaki, miejsce zaniedbane, podejrzane
chochla – łyżka wazowa, czerpak
chlabra – plucha, błoto
chapać – ciężko pracować
churchlać/churchać – kaszleć
cięgiem – ciągle
cug – przeciąg, podmuch
Ć
Ćmik – papieros
ćpać, ćpić – rzucać
D
Deczka – kocyk, serweta
drabka – drabina
dracheta – latawiec
drygać – bać się
drynda - taksówka
dudlać – płakać
dudy - płuca
dycht – całkiem
dynks – rzecz, której nazwy mówiący nie zna
E
Ejber – łobuz
eka – narożnik, kąt, banda
F
Fafoły – męty, cząstki stałe w cieczy
fefry – strach
fest - dobry, udany
fif - żart, figiel
fifny – zgrabny, szykowny
fleja – flejtuch
fogelka - plac zabaw
frechowny – bezczelny
funcka – lampa
futer – pożywienie
fyrać/fyrnąć – uciekać, uciec
G
Gajgi – skrzypce
galart – galareta z mięsa
gamuła – gamoń
ganc – zupełnie, całkiem
gibać się, gibnąć się – kołysać się
gibać/gibnąć – dźwigać
gichnąć – nalać
gideja – wysoka, chuda kobieta
giglać – łaskotać
gilejza – niezdara
glanc – połysk
gnyk – kark
golarz - fryzjer
glazejki – rękawiczki
glubka – rodzaj śliwki
głabać – kraść, brać
graitko/grajotko – instrument muzyczny
graty – rupiecie
grygolić – bazgrać
gzik/gziczka/gzika – twarożek, biały serek ze śmietaną
gzub - dziecko, malec
H
Haczka – motyka
hazaj – zając
hejbnąć się – zdobyć się na coś
heklować – szydełkować
hulajpeta - hulajnoga
I
Istny – ten właśnie
J
Jaczka – marynarka
jaka, jupka – kurtka
juszka, jucha – krew
K
Kanka – bańka, dzbanek
knyf – przemyślny sposób
kwirlejka – mątewka
kalafa – twarz
kamlot – kamień
karadeja - tramwaj lub inny pojazd
kasta – skrzynia
kejter – pies, kundel
kierz, kierzki – krzak, krzaki
kielczyć się – śmiać się
kieloch – ząb
kipa – niedopałek
kista – skrzynia
klamot – kamień
klapsztula – podwójna kromka chleba
klara – słońce
klejdry – plotki
klemki, klymki – twarde cukierki
klopnąć – sprzedać
kluber, kluka – nos
kluka – nos
klunkry – graty, rupiecie
knajder – malec, niedorostek
klofta – kłoda
knyp – nóż
kociamber - kot
korbol/korbal – dynia
królas - królik
L
Laczki – obuwie domowe
lajsnąć – sprawić sobie coś, kupić
land – wieś
latoś – tego roku
leberka – wątrobianka
lofrować - włóczyć się bez celu
lola – kij, pałka, laska
lumpy – szmaty, ciuchy
luńt – kawałek
lury – nudy brednie
lyroć się – chwiać się
M
Majsel – przecinak
makocz – makowiec
maluda – dziecko
mana – drużyna sportowa
mantel – płaszcz
mela - dziewczyna
miągwa – beksa, osoba płaczliwa
mrzygłód – niejadek, ktoś wychudzony
N
Nadrach - obdartus, łobuz
narychtować – przygotować, naprawić
nieusłuchany – niegrzeczny
nośpłat – handlarz starzyzną
O
Oblec – włożyć
omurzyć się – pobrudzić się
opypłać się – ubrudzić się
oremus - uwaga, napomnienie
ośrupać - ogolić
P
Pana – przebita dętka
parzybroda – zupa z kapusty
pipol - piekarz
plyndz – placek ziemniaczany
poruta – wstyd
pyra – ziemniak
R
Rajzować – podróżować
redyska – rzodkiewka
repeta – gęsta zupa stanowiąca jednodaniowy obiad
rojber – nicpoń, łobuziak
rychtyk/rychtyg – akurat, dokładnie, w porządku
ryczka - taborek
rumpuć – gęsta zupa jarzynowa
ryfa – gęba, mina, wyraz twarzy
rzęchy – odzież, szmaty
S
Skop - baran
skopowina – baranina
skataić się – zmęczyć się
sklep - piwnica
skład - sklep
statory – naczynia kuchenne
stryknąć się – zderzyć się
szabel, szabelek – fasolka szparagowa
szagówki – kopytka, kluski
szajba – obłęd, bzik
szałaput – lekkomyślny, raptowny
szczun/szczón – chłopak
szkieber – Niemiec
szkieta – noga
szneka z glancem – drożdżówka z lukrem
sznupa – twarz
sznytka – kromka chleba
sznytloch – szczypiorek
szparować – oszczędzać
szpeniol - ważniak, zarozumialec
szplin – postrzeleniec, wariat
szportka - spacerówka
szpryca – strzykawka
sztender, sztynder – stojak, trzepak do dywanów
sztrykować – robić na drutach
sztyft – uczeń rzemieślniczy, nowicjusz, pomocnik
sztyfcik – trzpień
szuchrować – oszukiwać
szuszwol – brudas, człowiek nieporządny
szwaja – noga
szwung – pęd, impet, ciąg
szydera – kpiny
Ś
Śrupać – chrupać, głośno gryźć
świgać – rzucać
śrubociąg – korkociąg, śrubokręt
T
Taśtać – nieść
trzewiki – buty
tuk – szpik kostny
tytka – torebka papierowa
U
Uhajtnąć – uciąć, skaleczyć się
uskromnić się – uspokoić się
utonkać się – umoczyć się
W
Wajcha – zwrotnica
wećpić – wrzucić
weko – słój do zapraw
węborek – wiadro
wiara, wiaruchna - ludzie, ludziska
wiks – lanie, bicie
winkiel – narożnik, róg
wknaić się – wcisnąć się, wleźć gdzieś
wuchta – wielka ilość
wyćpić – wyrzucić
wypindaczony/wypindraczony – wystrojony
Z
Zaklepka – zasmażka do zupy
znorać się – ubrudzić się
zynder – łobuz, nierób
zyzol – zezowaty
Ż
Żgajek – chłopak, wyrostek
żgak/żgok – kolec, zadra
żybura – mętna ciecz
Symbolicznym słowem gwary poznańskiej, funkcjonującym jako potoczna, często złośliwa nazwa regionu, jest pyra. W języku potocznym na ulicach Poznania usłyszeć można jeszcze wiele z wymienionych słów, często wypowiadanych w całych grupach wyrazowych z charakterystyczną formą osobową tej. W gwarze poznańskiej pisał swoje gawędy m.in. popularny w latach powojennych Wuja Ceśku, czyli Stanisław Strugarek, a obecnie pisze Juliusz Kubel, którego teksty prezentował w radiowych felietonach niezapomniany Stary Marych, czyli Marian Pogasz. Postać Starego Marycha upamiętniona została pomnikiem usytuowanym w południowej części placu Wiosny Ludów przy wejściu na deptak. Gwarą poznańską napisane są też niektóre z wierszy w zbiorze Żarty znad Warty (Lech Konopiński, Włodzimierz Ścisłowski, Wydawnictwo Poznańskie, 1983 r.). Można także posłuchać audycji radiowych nadawanych przez radio „Merkury”.
