Specyficzny element polskiego baroku stanowią portrety trumienne. Ich ojczyzną jest Wielkopolska; stąd rozprzestrzeniły się na inne ziemie Rzeczypospolitej. Po okresie renesansu i manieryzmu – kiedy dla upamiętnienia zmarłych wykonywano monumentalne pomniki grobowe, a nawet budowano kaplice-mauzolea – w czasach baroku większą uwagę przywiązywano do pompatycznych uroczystości pogrzebowych.
Elementem ozdoby katafalków (castra doloris) był umieszczany w głowach trumny portret zmarłego, na ogół powtórzony z portretu wykonanego jeszcze za życia. Wizerunek ten, najczęściej tylko twarzy miał kształt sześcioboczny, dostosowany do wymiarów czoła trumny. Często, zwłaszcza u osób zamożniejszych, podobizny otoczone były ozdobną ramą i towarzyszyły im dodatkowe tablice przedstawiające herby rodziny i informacje o zmarłym. Po uroczystościach pogrzebowych portrety te składane były wraz z trumnami w krypcie lub pozostawały w kościele w formie prowizorycznego epitafium. Obecnie spotkać je można jeszcze w wielu wielkopolskich kościołach, np. w Jarocinie, Krobi, Pakosławiu (powiat rawicki), Popowie Kościelnym (powiat wągrowiecki), Wschowie. Znaczące kolekcje portretów trumiennych znajdują się także w Muzeum Narodowym w Poznaniu, Muzeum Okręgowym w Lesznie, Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej oraz Muzeum w Międzyrzeczu.
Malarstwo czasu baroku, podobnie jak w poprzednich epokach, było sztuką tworzoną ku chwale Bożej i sławie możnych rodów. Oprócz obrazów o treści religijnej powstawały przede wszystkim portrety nagrobne, epitafijne lub trumienne. Wśród obrazów ołtarzowych obok postaci świętych spotyka się także grupy osób adorujących – duchownych i świeckich, często fundatorów.
Rozwijało się też malarstwo monumentalne, podkreślające rozwiązania architektoniczne. Barok to okres rozkwitu malarstwa iluzjonistycznego, które dzięki stosowaniu różnego rodzaju perspektyw i operowaniu skrótami pozwoliło na oddanie na powierzchni sklepień i ścian złudzenia przestrzeni. Większość dzieł tego okresu pozostaje anonimowa; wielu malarzy to miejscowi artyści zakonni, a także sprowadzeni z Włoch i krajów habsburskich (np. w kościele w Lubiniu znajduje się obraz Narodzenie Najświętszej Marii Panny pędzla Paula Trogera, znanego z dzieł zachowanych w klasztorach benedyktyńskich w Austrii i na południu Europy). Śląski malarz Jerzy Wilhelm Neunhertz swoimi kompozycjami wypełnił kopuły kościołów w Lądzie i Gostyniu oraz plafon sali balowej pałacu w Rydzynie. W Kaliszu i Wschowie pracował bernardyn Walenty Żebrowski. Poznański franciszkanin Adam Swach, autor malowideł m.in. w kościele Franciszkanów oraz Pana Jezusa w Poznaniu, a także w Lądzie, Pyzdrach, Owińskach i Wełnie. Pochodzący z Krakowa Szymon Czechowicz jest twórcą obrazu Wskrzeszenie Piotrowina w ołtarzu głównym poznańskiej fary oraz obrazów w ołtarzach fary w Lesznie, kościoła w Obrze i kościoła w Owińskach.
Więcej:
Piotr Maluśkiewicz, Barokowe kościoły Wielkopolski, Poznań 2006
